Işık Doğudan Yükselir: Ex Oriente Lux
Işık Doğudan Yükselir: Ex Oriente Lux/Ekonomim-08.09.2025
Çin'in yükselişi, yalnızca rakamlarla ölçülebilecek bir ekonomik başarının değil; aynı zamanda dünya ağırlık merkezinin Batı'dan Doğu'ya kayışının da somut bir göstergesi.
Ex oriente lux... Türkçe karşılığı “ışık doğudan yükselir” olan bu Latince deyim, yüzyıllar boyunca hem coğrafi bir tespit hem de medeniyet metaforu olarak kullanılageldi. Doğudan yükselen güneşin ilk ışıkları, Asya kıtasının uçsuz bucaksız bozkırlarına, bereketli ovalarına ve kadim şehirlerine vurur. Bu geniş coğrafyanın tam kalbinde ise kendini “Merkezin İmparatorluğu” olarak tanımlayan Çin yer alır. Çin'in bu öz tanımı, siyasi ve kültürel bir merkez iddiasının ötesinde, dünyayı algılayış biçiminin ve kendini konumlandırma stratejisinin de temelini oluşturur. Tarih boyunca, Çin'in sınırları ve etki alanı, yönlere göre tanımlanmış coğrafi adlarla anlam kazanmıştır. Kuzeyde kara sınırlarının ötesinde, Kuzey Denizi; doğuda, Japonya ve Kore yarımadasına uzanan Doğu Çin Denizi; güneyde, Malezya ve Vietnam açıklarına kadar uzanan Güney Çin Denizi bulunur. Batıya doğru ise kara ticaret yollarıyla bağlantılı geniş bir hinterlant yer alır. Çin'in bu yön odaklı referans anlayışı yalnızca yakın çevresiyle sınırlı kalmaz. Akdeniz “Batı Deniz”, Karadeniz “Kuzeybatı Deniz”, Kızıldeniz ise “Batı-Güneybatı Deniz” olarak tarihsel kayıtlarda anılmıştır. Böylece Çin, dünya haritasını merkezde kendisi olacak şekilde yeniden çizmiştir.
Bu yön odaklı bakış açısı, Çin'in dünya ile kurduğu ilişkiyi hem deniz hem kara üzerinden kurgulamasının temelini oluşturur. Antik çağlardan 19. yüzyıla kadar Çin, dünya ekonomisinin en büyük ve en zengin gücüydü. 1820 yılında küresel GSYH'nin yaklaşık üçte birini tek başına üretirken, Hindistan ile dünya ticaret hacminin yarısından fazlasını oluşturuyordu. O dönemde İngiltere'nin ekonomik büyüklüğü Çin'in altıda biri, ABD'ninki ise yirmide biri kadardı. Bu üstünlük, ipek, porselen, çay ve kâğıt gibi yüksek katma değerli ürünlerin dünya pazarındaki tekeli sayesinde sağlanmıştı. Ancak 19. yüzyılın ortalarında yaşanan Afyon Savaşları, Batı sömürgeciliği ve sanayi devriminin neden olduğu güç dengesizliği, Çin'i uzun bir gerileme dönemine soktu.
1978'de Deng Xiaoping'in başlattığı reform ve dışa açılma süreciyle bu gerileme tersine döndü. Kollektif tarım sisteminin çözülmesi, özel mülkiyetin ve piyasa mekanizmalarının kademeli olarak devreye alınması ve yabancı yatırımlara kapıların açılması, Çin'i kısa sürede dünyanın üretim üssü haline getirdi. 1980'lerden 2015'e kadar yıllık ortalama %9'un üzerinde büyüyen Çin ekonomisi, 800 milyondan fazla insanı aşırı yoksulluktan kurtardı. 2010'da Japonya'yı geçerek dünyanın ikinci büyük ekonomisi olan Çin, 2016 yılında satın alma gücü paritesine (PPP) göre ABD'yi de geride bıraktı. Bugün nominal olarak yaklaşık 19,2 trilyon dolar GSYH'ye, PPP bazında ise 40 trilyon doları aşkın ekonomik büyüklüğe sahip.
Günümüzde yaklaşık 3,6 trilyon dolar düzeyindeki yıllık ihracat hacmiyle, Çin dünyanın en büyük ihracatçısı olarak öne çıkıyor. Son beş yıllık dönemde yıllık ortalama 160 milyar dolar yatırım ile Çin, ABD'den sonra dünyada en fazla yatırım çeken ülke konumunda. Dünyanın en büyük tarım üreticisi olan Çin, aynı zamanda yüzde 27'lik payla madencilik alanında dünyada en fazla üretim gerçekleştiren ülke. Altın, alüminyum, titanyum, grafit, çinko gibi 28 farklı emtia dünyada en fazla Çin'de çıkarılıyor.
Çin'in küresel nüfuzu, çok boyutlu stratejiden besleniyor
Bu yükseliş, yalnızca rakamlarla ölçülebilecek bir ekonomik başarının değil; aynı zamanda dünya ağırlık merkezinin Batı'dan Doğu'ya kayışının da somut bir göstergesi. 1980'lerde Atlantik'in ortasında olan küresel ekonomik ağırlık merkezi, 2000'lerde Avrupa'nın doğusuna, bugün ise Orta Asya'ya kadar kaydı. Bu gelişme, üretim gücüyle birlikte ticaret yollarının, yatırım akışlarının ve politik nüfuzun da Asya ekseninde yeniden şekillendiğini gösteriyor.
Çin'in küresel nüfuzu, ekonomik büyüklüğünün ötesine geçen çok boyutlu bir stratejiden besleniyor. Bir yandan “Kuşak ve Yol Girişimi” ile Asya, Afrika, Avrupa ve Latin Amerika'da limanlar, demiryolları, enerji santralleri ve dijital altyapılar inşa edilirken, diğer yandan, Asya-Pasifik'ten Afrika Boynuzu'na, Akdeniz kıyılarından Latin Amerika'ya kadar uzanan bir diplomatik ağ örülüyor. 140'tan fazla ülkeyle ekonomik ve stratejik iş birlikleri kuran bu devasa proje, 2040'a kadar küresel GSYH'ye yıllık yaklaşık 7 trilyon dolar ek katkı sağlama potansiyeline sahip.
Teknoloji ve sanayi alanında da Çin'in yükselişi dikkat çekici. Elektrikli araç pazarında BYD gibi şirketler Tesla'yı geçerken, devlet 2009'dan bu yana 230 milyar doların üzerinde sübvansiyon sağlayarak yeşil dönüşümde liderlik iddiasını güçlendirdi. Yapay zekâ, yarı iletkenler, robotik ve yüksek hızlı tren teknolojileri gibi stratejik alanlarda da büyük yatırımlar yapılıyor. Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü verilerine göre yüzde 47'lik payla dünyada en fazla patent başvurusu Çin'den geliyor.
Çin, yönleri kendi ekseninden tayin ediyor
Tüm bu gelişmeler, Çin'in kendini tarihsel “Merkezin İmparatorluğu” kimliğiyle yeniden tanımlamasına olanak veriyor. Coğrafi olarak yönlere adını veren denizler, tarih boyunca dünyanın en zengin uygarlıklarından biri olma geçmişi ve modern çağdaki ekonomik ve teknolojik sıçrama birleştiğinde, ekonomi, yatırım, ticaret ve teknolojinin ışığı yeniden doğudan yükseliyor. Bugün Pekin'in gökdelenlerinden Şanghay'ın finans merkezine, Şenzhen'in teknoloji kampüslerinden Gvadr, Pire ve Cibuti limanlarına uzanan bu geniş ağ hem bir ekonomik büyüme süreci hem de dünya düzeninin yeni ekseninin oluşumunun bir hikâyesi olarak karşımıza çıkıyor. Tarih boyunca olduğu gibi bugün de dünyayı kendi merkezinden okuyan Çin, yönleri de kendi ekseninden tayin ediyor.