Döngüsel Ekonomi ve Uluslararası Ticaret (3) / Dünya Gazetesi 15.11.2021

Önceki iki yazımda döngüsel ekonominin ne olduğunu ve uluslararası ticaret vasıtasıyla döngüsel ekonomiye nasıl katkı verilebileceğini ifade etmeye çalışmıştım. Konunun ulusal ve uluslararası politika yapıcıların gündeminde olduğu bir dönemde, döngüsel ekonomi kavramının ticaret açısından uygulamaya geçmesi, konunun işletmeler tarafından iyi anlaşılabilmesi, sahiplenilmesi ve yaygınlaşması ile mümkün olacak. Bizden sonra gelecek nesillere daha güzel bir dünya bırakmak için bireyler, işletmeler, ulusal ve uluslararası karar alıcılar olarak gayret etmeye mecburuz. Bu nedenle konuyu bu yazımda da, Avrupa Birliği'ne göre, ürünlerin, malzemelerin ve kaynakların değerinin ekonomide mümkün olduğunca uzun tutulması, korunması ve atık üretiminin asgari düzeye indirilmesini sağlamak için malzeme ve hizmetleri verimli bir şekilde kullanmayı amaçlayan bir yaklaşım olarak tanımlanan döngüsel ekonominin en önemli aktörleri olan işletmeler açısından kısaca ele almaya çalışacağım.

Ellen MacArthur Vakfı döngüsel ekonomiyi, kullanımdan sonra kalıntıların doğaya geri döndürüldüğü bir biyolojik döngü ve ürün, bileşen veya malzemelerin israfını en aza indirecek şekilde tasarlanan teknik bir döngü olarak tanımlıyor. İşletmeler tarafından kullanılan malzemelerin kullanıldıkları biyolojik ve teknik döngüde yaratacakları çevresel etkinin en aza indirilmesi döngüsellik yaklaşımının en önemli hedeflerinden birisi. İşletmeler hammadde temini, ürünün tasarımı, üretimi ve müşteriye ulaştırılması gibi nihayetinde tedarik zincirinin her aşamasında hassasiyet göstermeli. Dolayısıyla, hammaddeler açısından düşünecek olursak, kullanım ömrünü tamamlamış ürünleri başka bir döngü için kaynak olarak düşünerek, malzeme kayıplarının önüne geçmek, kullanım ömrü biten bir malzemeyi bir başka ürün için hammadde olarak kullanmak, malzemeler arasındaki etkileşimleri tespit etmek, ancak mevcut ve potansiyel malzeme döngülerini belirlemekle mümkün. Bu aşamanın yol göstericisi “ölçebildiğinizi yönetebilirsiniz” şeklinde ifade edilmekte.

Ekonominin doğrusallıktan döngüselliğe geçişinde bir başka bileşen, tasarım. Yapılan çalışmalarda, üründen kaynaklanan çevresel etkilerin yaklaşık %80'inin tasarım aşamasında saptanabildiği tespit edilmiş. Dolayısıyla işletmeler, eko-tasarım olarak ifade edilen bir yaklaşımla enerji, kaynak, zaman ve hatta maliyet tasarrufu yapıp döngüsel ekonomiyi destekleyici sürdürülebilir iş modelleri oluşturabilir. Avrupa Birliği de eko-tasarımı sadece enerji verimliliğini sağlamak olarak değil, ürünlerin onarılabilirliği, yükseltilebilirliği, dayanıklılığı ve geri dönüştürülebilirliğinin artırılmasının bir aracı olarak desteklenmesi gereken bir alan olarak belirlemiş durumda.

İşletmeler açısından önemli bir başka konu tedarik zinciri. Hammadde ve malzeme tedariki aşamasında işlenmemiş olanları satın almak yerine geri dönüştürülmüş malzeme sağlayan tedarik kaynakları tercih edilebilir. Döngüsel tedarik zinciri modeli, geleneksel üretim girdilerinin biyolojik olarak çözünebilir, yenilenebilir veya geri dönüştürülebilir/geri kazanılmış malzemelerle değiştirilmesi şeklinde ifade ediliyor.  Bu model ile işletmeler, üretim süreçlerindeki atıkları ve verimsizlikleri azaltarak maliyetlerini düşürebilir. Döngüsel ekonominin tedarik zinciri açısından felsefesi “beşikten beşiğe” yaklaşımı.  Buradaki amaç, ürünleri oluşturan malzemelerin kullanım ömürlerinin yakma veya depolama tesislerinde sona erdirildiği yaklaşımına dayanan “beşikten mezara akışı”ndan farklı olarak, malzemelerin limitsiz kullanım olasılığı düşünülerek bu malzemeleri yeni ürün imalatında girdi olarak kullanabilmek.

Önceki yazımda döngüsel ekonominin temel ilkesi olan 3R'den (Reduce-azalt, Reuse-yeniden kullan, Recycle-dönüştür) bahsetmiştim. Bazı kaynaklarda bu ilkeler 9 R ile ifade ediliyor. İşletmeler için belki biraz daha yol gösterici olabileceğini düşünerek bu yazıma diğer R'leri de ilave etmek istiyorum: Refuse: reddetmek, Rethink: yeniden düşünmek, Repair: tamir etmek, Refurbish: yenilemek, Remanufacture: yeniden üretmek ve Repurpose: başka bir amaca uygun hale getirmek. Bunlar birer kelime ile ifade edilse de muhtevasında bir yol haritası barındıran sözcükler.